6 marca na stronie Rządowego Centrum Legislacji został opublikowany najnowszy projekt ustawy, która ma na celu wdrożenie dyrektywy 2019/1937 w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii. Jedną z najbardziej rzucających się w oczy zmian jest zastąpienie terminu „osoby zgłaszającej naruszenia prawa” nowym terminem „sygnalista”. Ta zmiana zgodnie z uzasadnieniem do ustawy wynika z faktu, że termin „sygnalista” jest już bardziej rozpoznawalny i zrozumiały dla społeczeństwa.
Oprócz zmiany nazwy, nowy projekt ustawy wprowadza szereg innych istotnych zmian:
Szerszy zakres ustawy
Projektowana ustawa o sygnalistach rozszerza zakres przedmiotowy „naruszenia prawa” w porównaniu z zakresem przedmiotowym wdrażanej dyrektywy 2019/1937. Przepisy chroniące sygnalistów będą miały zastosowanie nie tylko do naruszeń prawa wymienionych w dyrektywie, ale także do wszystkich naruszeń prawa w odpowiadających wymienionym dziedzinach prawa krajowego. Obejmuje to szereg obszarów, takich jak zamówienia publiczne, usługi finansowe, bezpieczeństwo produktów, ochrona środowiska czy zdrowia publicznego, ale też takie dziedziny jak wolności i prawa człowieka i obywatela, korupcja, handel ludźmi oraz co najistotniejsze PRAWO PRACY – wydaje się, że zwłaszcza ten ostatni element jest zbyt daleko idący.
Istnieje poważna obawa, że tak szeroko określony zakres ochrony może prowadzić do nadużyć lub wykorzystywania statusu sygnalisty w sposób niezamierzony. Zwłaszcza w przypadku prawa pracy, gdzie różnorodność interpretacji i ocen naruszeń może być znaczna, istnieje ryzyko, że osoby zgłaszające naruszenia będą mogły próbować wykorzystać tę ochronę dla celów niezwiązanych bezpośrednio z rzeczywistymi naruszeniami prawa.
Jeśli do tak szeroko określonego zakresu ochrony sygnalistów dodamy rozwiązanie przewidziane w projekcie tj. kwotę minimalnego odszkodowania dla sygnalisty (na dzisiaj ok. 85 000 złotych), to mamy gotowy przepis na spory ból głowy niejednej organizacji.
Aby zapobiec potencjalnym nadużyciom i zachować równowagę między ochroną sygnalistów a zapobieganiem nadużyciom, istotne jest, aby ostateczny tekst ustawy zawierał jasne i precyzyjne definicje naruszeń prawa, a także wytyczne dotyczące procedur zgłaszania i postępowania w przypadku sygnałów o naruszeniach prawa w obszarze prawa pracy. Dodatkowo, powinny być ustanowione mechanizmy kontroli i nadzoru, które mogą zapobiec nadużyciom i zapewnić uczciwe i odpowiedzialne stosowanie przepisów ochrony sygnalistów.
Proponowane zmiany w zakresie zgłoszeń wewnętrznych wprowadzają dodatkową elastyczność dla podmiotów prawnych w definiowaniu zakresu naruszeń prawa objętych takimi zgłoszeniami. Pozwalają one na rozszerzenie tego zakresu o inne naruszenia, w szczególności dotyczące wewnętrznych regulacji lub standardów etycznych obowiązujących w danym podmiocie.
Ważne jest także, że naruszenia objęte zgłoszeniami wewnętrznymi dotyczącymi takiego rozszerzonego obszaru nie będą podlegać przepisom ustawy dotyczącym zgłoszeń zewnętrznych ani ujawnienia publicznego. To istotne, ponieważ dotyczy to wewnętrznych kwestii i regulacji podmiotu, które niekoniecznie muszą być jawne dla osób z zewnątrz.
Proponowane zmiany w zakresie podmiotowym ustawy rozszerzają definicję sygnalistów. Zgodnie z proponowanymi zmianami, osoby te będą objęte ustawą nawet w przypadku, gdy zgłoszenia lub ujawnienia publiczne zostały dokonane przed nawiązaniem stosunku pracy lub innego stosunku prawnego związanego z pełnieniem funkcji w danym podmiocie prawnym, lub gdy taki stosunek już się zakończył.
Status sygnalisty w zamówieniach publicznych
W kontekście zamówień publicznych projektowana ustawa ma szerszy zakres stosowania niż Dyrektywa, co oznacza, że objęte nią będą także naruszenia dotyczące zamówień publicznych nieobjętych przepisami Prawa zamówień publicznych, w tym tych o wartości niższej niż 130 000 zł oraz zamówień wyłączonych na podstawie przepisów tej ustawy.
W kontekście zamówień publicznych w dziedzinach obronności i bezpieczeństwa, Ustawa zawiera wyłączenie tych zamówień spod zakresu stosowania projektowanej ustawy.
Podmioty zobowiązane do ochrony sygnalistów – jak to policzyć?
Zgodnie z Dyrektywą, obowiązek ustanowienia wewnętrznych kanałów zgłaszania naruszeń prawa stosuje się zarówno do podmiotów prawnych w sektorze prywatnym, jak i publicznym.
W sektorze prywatnym ten obowiązek dotyczy podmiotów zatrudniających co najmniej 50 pracowników według stanu na dzień 1 stycznia lub 1 lipca danego roku.
Wlicza się do tej liczby osoby wykonywujące pracę zarobkową na rzecz podmiotu prawnego w przeliczeniu na pełne etaty lub osoby świadczące pracę za wynagrodzeniem na innej podstawie niż stosunek pracy, jeśli nie zatrudniają one do tego rodzaju pracy innych osób, niezależnie od podstawy zatrudnienia.
W przypadku sektora publicznego, państwa członkowskie mogą zwolnić z tego obowiązku np. gminy liczące mniej niż 10 000 mieszkańców lub zatrudniające mniej niż 50 pracowników, lub inne podmioty publiczne zatrudniające mniej niż 50 pracowników.
Projektowane przepisy ustawy uwzględniają te fakultatywne postanowienia Dyrektywy, ustalając wspólny próg 50 osób wykonujących lub świadczących pracę, który decyduje o obowiązku ustanowienia wewnętrznej procedury zgłaszania naruszeń prawa. Jednocześnie urzędy lub jednostki organizacyjne gminy lub powiatu liczące mniej niż 10 000 mieszkańców są całkowicie zwolnione z tego obowiązku.
Próg 50 pracowników nie będzie obowiązywał dla podmiotów objętych zakresem stosowania aktów Unii wymienionych w odpowiednich załącznikach do Dyrektywy.
Zgłoszenia anonimowe
Projekt ustawy wprowadza możliwość, aby podmioty prawne, Rzecznik Praw Obywatelskich oraz organy publiczne samodzielnie decydowały o kwestii przyjmowania zgłoszeń anonimowych. Taka elastyczność wynika z zróżnicowanej praktyki funkcjonowania tych podmiotów. Projektodawca nie nakłada obowiązku wprowadzenia obligatoryjnego anonimowego trybu zgłaszania, zarówno w przypadku zgłoszeń wewnętrznych, jak i zewnętrznych.
Jeśli jednak podmiot prawny lub organ publiczny zdecyduje się akceptować anonimowe zgłoszenia, konieczne będzie odpowiednie uregulowanie tej kwestii w procedurze zgłaszania wewnętrznego dla podmiotu prawnego lub zewnętrznego dla organu publicznego.
Zgodnie z wymogami Dyrektywy, jeśli informacja o naruszeniu zostanie zgłoszona anonimowo i w późniejszym czasie zostanie ujawniona tożsamość zgłaszającego, który doświadczy działań odwetowych, to przepisy ustawy o środkach ochrony określonych w projekcie znajdą zastosowanie, pod warunkiem spełnienia określonych przesłanek.
Co istotne, jeśli istnieją inne uregulowania prawne dotyczące rozpatrywania anonimowych zgłoszeń naruszeń prawa, które są zawarte w innych aktach prawnych, przepisy projektowanej ustawy nie będą miały zastosowania w takich przypadkach. Dla przykładu: jeśli prawo bankowe ma własne postanowienia odnośnie procedury rozpatrywania anonimowych zgłoszeń naruszeń prawa, to przepisy projektowanej ustawy nie będą miały zastosowania w kontekście zgłoszeń z tego obszaru.
Ochrona i okoliczności ujawnienia danych osobowych sygnalisty
Zgodnie z proponowanymi regulacjami dotyczącymi ochrony danych osobowych sygnalisty, dane osobowe będą mogły być ujawnione tylko wtedy, gdy zgłaszający wyrazi na to wyraźną zgodę. Taka regulacja ma na celu zapewnienie poufności tożsamości zgłaszającego. Tożsamość osoby dokonującej zgłoszenia będzie mogła być ujawniona jedynie wtedy, gdy będzie to konieczne i proporcjonalne w świetle prawa Unii lub prawa krajowego w kontekście prowadzonych przez organy krajowe postępowań wyjaśniających lub postępowań sądowych. Ma to zapewnić zagwarantowanie prawa do obrony przysługującego osobie, której dotyczy zgłoszenie. Jednakże takie ujawnienie będzie objęte odpowiednimi zabezpieczeniami zgodnie z obowiązującymi przepisami unijnymi i krajowymi.
Przed ujawnieniem tożsamości osób dokonujących zgłoszenia, te osoby muszą zostać o tym poinformowane, chyba że takie powiadomienie mogłoby zagrozić prowadzonemu postępowaniu wyjaśniającemu lub postępowaniu sądowemu. W takim przypadku właściwy organ przesyła pisemne wyjaśnienie powodów ujawnienia danych poufnych osobom dokonującym zgłoszenia. Działanie to ma na celu zapewnienie transparentności i umożliwienie zgłaszającym zrozumienia powodów ujawnienia ich danych osobowych.
Minimalne odszkodowanie dla sygnalisty
Projektowany przepis wdraża regulację zawartą w art. 21 ust. 8 Dyrektywy, zgodnie z którą państwa członkowskie przyjmują niezbędne środki, aby zapewnić środki ochrony prawnej i pełne odszkodowanie za szkodę poniesioną przez sygnalistę, zgodnie z prawem krajowym.
Zgodnie z Dyrektywą w art. 19 lit. k, jedną z form działań odwetowych może być doznanie szkody, w tym nadszarpnięcie reputacji danej osoby, zwłaszcza w mediach społecznościowych lub strat finansowych, w tym strat gospodarczych i utraty dochodu.
Prawo żądania odszkodowania, w wysokości nie niższej niż dwunastokrotność przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej w poprzednim roku (w 2023 roku wyniosło ono 7155,48 zł, co jak łatwo policzyć daje minimalną wysokość odszkodowania dla potencjalnego sygnalisty w wysokości około 85 000 zł) oraz zadośćuczynienia ma służyć zrekompensowaniu uszczerbku majątkowego po stronie sygnalistów.
Powyższe będzie stanowiło dodatkowy środek przysługujący sygnalistom oprócz stabilizacji stosunku prawnego, na podstawie którego świadczona jest praca.
Należy też podkreślić, że jeżeli działania odwetowe wobec sygnalisty przyjmą formę, za którą w prawie pracy lub w prawie cywilnym przewidziana jest osobna sankcja, to naruszający działaniami odwetowymi także inne przepisy prawa, niezależnie od sankcji przewidzianej za podjęcie działań odwetowych, będzie ponosić odpowiedzialność także z tytułu tych innych naruszeń.
Odszkodowanie i zadośćuczynienie od nieuczciwego „sygnalisty”
W związku z tym, że dyrektywa nakłada na państwa członkowskie obowiązek wprowadzenia przepisów przewidujących środki odszkodowawcze za szkodę wynikającą ze zgłoszenia lub ujawniania publicznego nieprawdziwych informacji projekt przewiduje, że osoba, która poniosła szkodę z powodu świadomego zgłoszenia lub ujawnienia publicznego nieprawdziwych informacji, może dochodzić zarówno odszkodowania jak i zadośćuczynienia. Takie rozwiązanie zagwarantuje szerszą ochronę osobie, której dotyczy zgłoszenie, która może doznać zarówno krzywd jak i szkód majątkowych wskutek zgłoszenia nieprawdziwych informacji.
Konsultacje procedury zgłoszeń wewnętrznych
Procedura zgłoszeń wewnętrznych będzie ustalana po konsultacjach z zakładową organizacją związkową lub, jeżeli u pracodawcy nie działa zakładowa organizacja związkowa, po konsultacjach z przedstawicielami pracowników, wyłonionymi w trybie przyjętym u danego pracodawcy. Dotychczasowi przedstawiciele pracowników mogą być stroną konsultacji w sprawie ustalania procedur wewnętrznych. W przypadku braku przedstawiciela pracowników u danego pracodawcy powstanie konieczność jego powołania.
Dodatkowo, w celu usprawnienia przedmiotowych konsultacji zostanie wprowadzony ściśle określony termin na ich przeprowadzenie, tj. będą mogły trwać nie krócej niż 5 dni i nie dłużej niż 10 dni od dnia przedstawienia przez podmiot prawny projektu procedury zgłoszeń wewnętrznych. Taka procedura wejdzie w życie po upływie 7 dni od dnia podania jej do wiadomości osób wykonujących pracę, w sposób przyjęty w danym podmiocie prawnym.
System zachęt do zgłoszeń
Projektowana ustawa wskazuje również, że system zachęt objęty minimalną treścią procedury zgłoszeń wewnętrznych nie oznacza materialnych zachęt w postaci na przykład nagród pieniężnych, lecz mechanizmy polegające na zachęceniu pracownika do dokonania zgłoszenia wewnętrznego poprzez np. szkolenia z procedury wewnętrznej oraz udzielanie informacji na temat zgłoszeń.
Takie podejście jest kluczowe dla budowania kultury organizacyjnej opartej na odpowiedzialności, ponieważ stawia na edukację pracowników oraz zapewnienie im wsparcia i informacji potrzebnych do dokonania zgłoszeń. Dzięki temu pracownicy są świadomi procedur i mogą czuć się pewniej, decydując się na zgłaszanie potencjalnych naruszeń. Dodatkowo, brak nagród finansowych zmniejsza ryzyko nadużyć i manipulacji oraz podkreśla, że celem zgłaszania naruszeń powinno być przede wszystkim zapewnienie bezpieczeństwa i poprawy funkcjonowania organizacji.
Czy nagradzać sygnalistów? Kilka słów o systemie zachęt do zgłoszeń wewnętrznych
Nieodpłatna pomoc prawna również dla sygnalistów
Rozszerzenie systemu nieodpłatnej pomocy prawnej i nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego o pomoc dla sygnalistów jest istotnym elementem projektowanej ustawy. Dzięki temu sygnaliści, którzy zgłaszają naruszenia prawa, będą mieli możliwość skorzystania z istniejących rozwiązań prawnych, które oferują szeroki zakres wsparcia.
Nieodpłatna pomoc prawna to istotne narzędzie, które umożliwia osobom potrzebującym uzyskanie porad prawnych i wsparcia w prowadzeniu spraw sądowych, bez konieczności ponoszenia kosztów. Natomiast nieodpłatne poradnictwo obywatelskie obejmuje szerszy zakres doradztwa i wsparcia w różnych sprawach życia codziennego, niekoniecznie związanych z postępowaniem sądowym.
Zmienione terminy wejścia w życie
Zgodnie z proponowanymi zmianami, ustawa wejdzie w życie po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia, z wyjątkiem przepisów rozdziału 4, które wejdą w życie po upływie 6 miesięcy od dnia ogłoszenia.
Oznacza to, że w terminie 3 miesięcy od ogłoszenia ustawy, będą obowiązywać przepisy dotyczące m.in.:
– ustanowienia przez podmioty prawne wewnętrznych kanałów zgłoszeń,
– ochrony sygnalistów,
– karne.
Natomiast Rzecznik Praw Obywatelskich oraz organy publiczne będą zobowiązane do utworzenia zewnętrznych kanałów zgłoszeń w terminie 3 miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy, co oznacza w okresie 6 miesięcy od dnia ogłoszenia.
Trudno zrozumieć takie działanie ustawodawcy, który z jednej strony rozszerza w bardzo znaczący sposób ochronę sygnalistów rozciągając ją na kwestie związane z prawem pracy, a z drugiej wyłącza de facto możliwość zgłoszeń zewnętrznych przez 6 miesięcy od dnia ogłoszenia ustawy – co oznacza, że sygnaliści będą mieli wyłączoną przez ten czas możliwość zgłoszeń zewnętrznych (wszak równoważnych ze zgłoszeniami wewnętrznymi).
Masz pytania dotyczące nowych obowiązków związanych z ochroną sygnalistów? Chętnie odpowiemy na Twoje pytania. Odezwij się do nas na office@ipsolegal.pl lub bezpośrednio z Błażejem Wągielem.
Chcesz wiedzieć więcej jak powinna wyglądać procedura sygnalisty? Sprawdź nasze poprzednie wpisy:
JAKICH ZGŁOSZEŃ MOŻESZ SIĘ SPODZIEWAĆ?
OCHRONA SYGNALISTÓW – CO MUSISZ WIEDZIEĆ PRZED WEJŚCIEM W ŻYCIE DYREKTYWY?
OCHRONA SYGNALISTÓW A OCHRONA DANYCH OSOBOWYCH
Możesz też obejrzeć przygotowane przez nas filmy edukacyjne: