Czy ochrona sygnalistów ma znaczenie?
W dobie szumu informacyjnego, w którym żyjemy, częściej niż kiedykolwiek docierają do nas historie związane z korupcją, czy skandalami ze świata polityki i biznesu. Wiele z tych historii ujrzało światło dzienne dzięki sygnalistom – osobom ujawniającym nadużycia, które w założeniu nie miały prawa ujrzeć światła dziennego.
Sygnaliści odgrywają niebagatelną rolę w walce z korupcją i nieprawidłowościami. Ryzykują często swoją karierę, bezpieczeństwo swoje i swoich bliskich. Wszystko po to, aby ujawnić światu nadużycia zagrażające zdrowiu wielu osób, bezpieczeństwu publicznemu, finansom publicznym, środowisku, czy prawom człowieka. Dzięki sygnalistom udało się uratować setki istnień ludzkich oraz miliardy środków publicznych. Teraz ochronę sygnalistów ma zapewnić ustawa. Ustawa o sygnalistach stanowi bezpośrednią konsekwencję uchwalenia przez UE dyrektywy w tym zakresie. Co zmieni ustawa o sygnalistach? Dlaczego jest ważna?
Dlaczego ochrona sygnalistów jest taka ważna?
Wielu poważnym skandalom i katastrofom nawiedzającym Europę w ostatnich latach udałoby się zapobiec, gdyby osoby posiadające odpowiednią wiedzę zdecydowały się je ujawnić właściwym organom lub mediom. Dlatego tak istotne jest, aby przepisy dotyczące ochrony sygnalistów były skonstruowane w sposób, który nie będzie powstrzymywał sygnalistów przed podjęciem decyzji o ujawnieniu nieprawidłowości.
W Polsce brakuje kompleksowych regulacji prawnych, które chronią sygnalistów i umożliwiają im zgłaszanie nieprawidłowości. Istnieje jednak szereg przepisów, które częściowo regulują ten obszar. Podobnie jak w wielu krajach UE, polskie ramy prawne dotyczące sygnalizowania naruszeń znajdują się w prawie pracy, prawie karnym, a od niedawna także w ustawie o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu.
Obecna sytuacja i ochrona sygnalistów w Polsce: Co mówi ustawa?
Nie istnieje polskie słowo będące odpowiednikiem whistleblowing. Nie istnieją także inne pojęcia społeczne, które wyjaśniałyby rolę sygnalisty w ochronie interesu publicznego. Mimo to sygnaliści często spotykają się z wrogością i odmową. Co ciekawe, jednocześnie Polacy deklarują swoje poparcie dla sygnalistów, wyrażając przy tym strach przed byciem napiętnowanym i negatywnymi konsekwencjami w wyniku ujawnienia naruszeń.
W potocznej mowie wobec sygnalistów używano niepochlebnych określeń, takich jak donosiciel lub informator. W związku z tym, aby wizerunek tzw. demaskatorów naruszeń prawa, organizacje pozarządowe zaczęły promować słowo sygnalista, które pochodzi od czasownika „sygnalizować”.
Prawo karne a ochrona sygnalistów
W obecnym kształcie prawa karnego, podstawy do ochrony praw sygnalistów należy szukać co do zasady w trzech aktach prawnych:
- ustawie o policji,
- kodeksie postępowania karnego,
- ustawie o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka.
Ustawa o Policji daje policji uprawnienie do wykonywania zadań przy pomocy osób niebędących policjantami. Jednocześnie, wspomniana ustawa zabrania ujawniania danych o informatorze w zakresie czynności operacyjno-rozpoznawczych. Nie jest to jednak zakaz bezwzględny – dane informatora można udostępnić na żądanie prokuratora lub sąd, gdy zajdzie podejrzenie popełnienia przez informatora przestępstwa ściganego z oskarżenia publicznego w związku z wykonywaniem czynności operacyjno-rozpoznawczych. Można je ujawnić również, gdy sam informator ujawni fakt udzielania pomocy policji w zakresie tych czynności.
Kodeks postępowania karnego zawiera natomiast kilka rozwiązań, których zadaniem jest ochrona osób składających zawiadomienie o przestępstwie. Do takich rozwiązań należy przede wszystkim: instytucja świadka incognito, utajnienie zeznań świadka stanowiących podstawę wniosku o tymczasowe aresztowanie, czy anonimizacja danych dotyczących miejsca zamieszkania oraz pracy pokrzywdzonego i świadka.
Istnieje jeszcze jeden, specjalny akt prawny tj. ustawa o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka. Regulacja ta stanowi implementację dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z dnia 25 października 2012 roku ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw oraz zastępującej decyzję ramową Rady 2001/220/WSiSW oraz dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/99/UE z dnia 13 grudnia 2011 roku w sprawie europejskiego nakazu ochrony. Ustawa ta ma zapewnić kompleksowe ramy prawne dla ochrony pokrzywdzonych i świadków, których życie i zdrowie jest zagrożone. Ma także chronić ich przed zastraszaniem i odwetem w związku z toczącym się lub zakończonym postępowaniem karnym. Rozwiązania, które przewidziano w niniejszej ustawie, polegają przede wszystkim na udzielaniu pomocy psychologicznej i finansowej, ochronie osobistej czy pomocy w zmianie miejsca pobytu.
Prawo pracy
Pomijając całkowicie kwestie związane z rozwiązywaniem stosunku pracy za wypowiedzeniem i bez wypowiedzenia, Kodeks pracy zawiera rozwiązania, które przynajmniej teoretycznie chronią pracowników przed odwetem w przypadku ujawnienia naruszeń. Skupić się należy wyłącznie na regulacjach wynikających z prawa pracy. Niestety nie istnieją żadne regulacje dotyczące sygnalistów wykonujących pracę na podstawie innych form zatrudnienia (takich jak np. umowa o pracę, czy umowa zlecenie).
Pierwsze rozwiązanie to szeroko rozumiany zakaz dyskryminacji pracownika. Jego zachowanie nie może być podstawą niekorzystnego traktowania, ani nie może powodować negatywnych konsekwencji. W szczególności nie może stanowić podstawy rozwiązania stosunku pracy. Ochronie takiej podlegają również wszyscy inni pracownicy, którzy udzielili wsparcia pracownikowi-sygnaliście.
Należy też wspomnieć o obowiązkach pracodawcy, które mają przeciwdziałać mobbingowi w pracy. Zgodnie z nimi, pracodawca powinien wdrożyć rozwiązania mające na celu przeciwdziałanie np. uporczywemu i długotrwałemu nękaniu lub zastraszaniu pracownika, wywołującego u niego zaniżoną ocenę przydatności zawodowej, powodujące lub mające na celu poniżenie lub ośmieszenie pracownika, izolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu współpracowników.
Prócz tego, zgodnie z Kodeksem pracy, sygnaliści zwolnieni za zgłoszenie nieprawidłowości mogą wnosić skargi do sądu, Inspekcji Pracy, Rzecznika Praw Obywatelskich lub w skrajnych przypadkach zawiadamiać prokuraturę. Pracodawca będzie wtedy musiał udowodnić, że przyczyny wypowiedzenia stosunku pracy były prawdziwe i uzasadnione. W takiej sytuacji sygnaliści muszą liczyć się z tym, że napotykają bariery, takie jak konieczność udowodnienia, że nie zaszkodzą reputacji pracodawcy, niewłaściwie ujawniają tajemnice handlowe lub niewłaściwie wykonywali swoją pracę.
Okazuje się jednak, że często ochrona ta jest wyłącznie iluzoryczna. Potwierdzają to coraz to nowe doniesienia o zwalnianiu sygnalistów z pracy po ujawnieniu przez nich nieprawidłowości. Ochronie sygnalistów nie sprzyja też orzecznictwo sądowe, które wyraźnie wskazuje na brak kompleksowości istniejących rozwiązań. Nierzadko zdarza się, że sąd bierze pod uwagę jedynie przyczyny zwolnienia wymienione w zawiadomieniu o rozwiązaniu umowy o pracę. W praktyce oznacza to, że sygnaliści nie mają cienia szansy na przedstawienie swoich argumentów.
Rozproszenie i ułomność analizowanych regulacji wymaga od ustawodawcy ustanowienia solidnych ram prawnych dla ochrony sygnalistów. Zwłaszcza że następuje zmiana świadomości społecznej w tym zakresie.
Ustawa o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (AML)
Instytucja sygnalisty w tej ustawie jest jednym ze środków zapewnienia bezpieczeństwa w sektorze finansowym.
Artykuł 53 ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu ustanawia obowiązek opracowania i wdrożenia wewnętrznej procedury sygnalisty czyli anonimowego zgłaszania przez pracowników lub inne osoby wykonujące na rzecz instytucji obowiązanej, rzeczywistych lub potencjalnych naruszeń przepisów z zakresu przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu.
Sama procedura zgłaszania naruszeń powinna zawierać elementy takie jak:
- osoba odpowiedzialną za odbieranie zgłoszeń,
- sposób odbierania zgłoszeń,
- sposób ochrony pracownika dokonującego zgłoszenia, zapewniający co najmniej ochronę przed działaniami o charakterze represyjnym, dyskryminacją lub innymi rodzajami niesprawiedliwego traktowania,
- sposób ochrony danych osobowych pracownika dokonującego zgłoszenia oraz osoby, której zarzuca się dokonanie naruszenia, zgodnie z przepisami o ochronie danych osobowych,
- zasady zachowania poufności w przypadku ujawnienia tożsamości osób, o których mowa w pkt 4, lub gdy ich tożsamość jest możliwa do ustalenia,
- rodzaj i charakter działań następczych podejmowanych po odebraniu zgłoszenia,
- termin usunięcia przez instytucje obowiązane danych osobowych zawartych w zgłoszeniach,
Zmiany w zakresie ochrony sygnalistów są niezbędne – ma je wprowadzić ustawa o sygnalistach, w ramach której zapewniona będzie ochrona sygnalistów oraz wskazane przejrzyste procedury postępowania
Jak wskazano powyżej, w polskim porządku prawnym funkcjonują szczątkowe regulacje prawne dotyczące zgłaszania naruszeń i ochrony sygnalistów. Regulacje te są jednak niespójne, co wynika z faktu, że ustawa o sygnalistach w prawodawstwie polskim nie istnieje. Stanowią barierę dla zgłaszania nieprawidłowości przez sygnalistów. Aktualny stan prawny nie pozwala sygnalistom mieć pewności, że w razie zgłoszenia naruszenia ich status będzie odpowiednio chroniony. Nie można jednak mieć o to pretensji – założeniem istniejących przepisów nie była ochrona sygnalistów.
Z drugiej jednak strony, mimo rosnącej świadomości społecznej w zakresie wykrywania naruszeń, konieczne zdaje się wprowadzenie do polskiego systemu prawnego mechanizmów zachęcających sygnalistów do dokonywania zgłoszeń.
Więcej informacji przyniesie projekt ustawy o ochronie praw sygnalistów, który jest opracowywany przez Ministerstwo Rozwoju, Pracy i Technologii. Przygotowywana ustawa to ochrona sygnalistów z jednej strony oraz szansa rozwoju organizacji z drugiej. Dlatego też ustawa o sygnalistach powinna być postrzegana w kategorii szans, a nie zagrożeń dla funkcjonowania organizacji.
Masz pytania lub wątpliwości z zakresu nowych obowiązków, jakie będziesz mieć po 17 grudnia 2021 r.? Zapraszamy do zadawania pytań na office@ipsolegal.pl lub bezpośrednio do kontaktu z Błażejem Wągielem. Warto także śledzić nasze media społecznościowe oraz stronę internetową www.whistleprotect.eu. Będą tam pojawiać się analizy i informacje dotyczące dyrektywy o ochronie praw sygnalistów.